Klimaatangst of angstklimaat?
klimaatangst of angstklimaat?
Door Simon Van Eekert
De klimaatcrisis is complex en overweldigend. Oplossingen vergen dringende en grootschalige actie, die voortdurend wordt tegengewerkt door machtige instituten, zoals multinationals en overheden. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat veel mensen kampen met klimaatangst. Dat geldt zeker ook voor klimaatactivisten, die voortdurend met hun neus op de sombere feiten en vooruitzichten worden gedrukt. In de publieke ruimte wordt er echter te weinig gedebatteerd over de mentale gevolgen van klimaatangst. Wat voor impact heeft klimaatangst? Welke vormen kan de angst aannemen? En hoe kunnen we met die angst het best omgaan?
Die vragen definitief beantwoorden, is wat ambitieus voor dit kleine artikeltje. Wel geef ik een aanzet tot verdere discussie. Daarvoor beroep ik mij op de psychoterratische aandoeningen, ontwikkeld door de Australische psycholoog Glenn Albrecht (1). De aandoeningen belichten de emotionele band tussen het verstand (psycho) en een landschap (terra). Toegegeven, op het eerste gezicht klinken de begrippen wat raar. In kwesties van mentaal welzijn is het echter altijd belangrijk om een taal aan te bieden die een discussie op gang kan trekken. De begrippen van Albrecht zijn daarvoor uitermate geschikt. Dit artikel bespreekt kort drie van deze aandoeningen.
Ten eerste ervaren we allemaal een beetje ecoanxiety. Dat is een vrij algemene vorm van angst voor klimaatproblemen. Uit een Franse studie blijkt dat maar liefst 85% van de bevolking zich op zijn minst zorgen baart over het klimaat. Voor de leeftijden tussen 18 en 24 jaar loopt dat percentage zelfs op tot 93% (2). Die cijfers tonen aan dat ecoanxiety wel degelijk leeft onder de bevolking. Je moet inderdaad niet ver zoeken vooraleer je met sombere maar wetenschappelijk onderbouwde klimaatvoorspellingen wordt geconfronteerd. In dat opzicht is het dan ook niet zo verrassend dat veel mensen angst ervaren voor klimaatopwarming. Angst is immers een overlevingsmechanisme, met onmisbare evolutionaire voordelen. Ecoanxiety moeten we niet zien als iets negatief of schadelijks. Waarschijnlijk is ecoanxiety eerder een deel van de oplossing dan een deel van de klimaatproblemen. Angst motiveert de mens om iets te ondernemen en is daarom noodzakelijk. Te verregaande angst kan echter een demotiverend effect hebben en leiden tot andere, meer problematische psychoterratische aandoeningen.
Soms slaat het gevoel van ecoanxiety over in een verlammend gevoel van hulpeloosheid, oftewel ecoparalysis. Dat gevoel is niet onbegrijpelijk. Het is zeer menselijk om de handdoek in de ring te willen gooien bij een complexe problematiek als klimaat. Zo behoedt de mens zich voor emotionele betrokkenheid die kan leiden tot mentale pijnen. Voor ecoparalysis kan de mens zich beroepen op enkele psychologische verdedigingsmechanismen. Klimaatontkenning is daar zeker een van. Als je gelooft dat er geen probleem is, dan moet je je er ook niet over opwinden. Klimaatontkenning is alomtegenwoordig, ook op het politieke niveau (3). Een ander verdedigingsmechanisme is environmental melancholia (4). Daarbij aanvaard je de gevolgen van klimaatopwarming op voorhand en stel je ze voor als “onvermijdbaar”. De psycholoog Lertzman beschrijft hoe deze reactie de mens in staat stelt om vrede te nemen met de vergankelijkheid van de natuur en voorbereidend te rouwen.
Als je deze reacties tegenkomt in klimaatdiscussies, is het heel belangrijk om je te realiseren dat deze mensen niet “apathisch” of “doorgedreven redelijk” zijn. Ecoparalysis is een emotionele en geen rationele reactie. Ecoparalysis lijkt een van de grootste mentale uitdagingen te zijn voor klimaatactivisme. Er zijn echter een paar manieren waarop we dit mentaal defaitisme kunnen bestrijden. Ten eerste moeten klimaatactivisten zich zoveel mogelijk verenigen. In groep sta je niet zo machteloos als alleen. Ten tweede kunnen concrete initiatieven om in je eigen dagelijkse leven of in bredere context de strijd tegen klimaatopwarming aan te gaan, ook helpen. Ten laatste mag ook het symbolische belang van de juridische overwinningen die er geboekt worden in de verschillende klimaatzaken, niet worden onderschat. De rechter is een machtige en waardevolle bondgenoot in de strijd tegen lacunair klimaatbeleid van overheden of van grote bedrijven zoals Shell. Ook dat kan voor een deel het gevoel van hulpeloosheid tegengaan.
Ten laatste kan ecoanxiety ook omslaan in een gevoel van solastalgie. Solastalgie komt voort uit de emotionele verbondenheid tussen mens en landschap. Het gevoel van heimwee, dat we allemaal al wel eens ervoeren, getuigt van deze emotionele band. Welnu, solastalgie wordt wel eens benoemd als het gevoel van heimwee zonder thuis te verlaten. Het treedt op wanneer milieudegradatie je thuisomgeving zo indringend verandert dat je jezelf er niet meer thuis voelt. In dat geval verliezen we onze soelaas in het landschap (solace in het Engels, vandaar solastalgie). Een goed voorbeeld is een onderzoek naar boeren in Ghana (5). Omwille van klimaatopwarming emigreren velen van hen naar oorden waar het gemakkelijker is om aan landbouw te doen. Natuurlijk zullen zij hun thuis missen en heimwee ervaren. De boeren die niet verhuizen, blijven achter in een landschap dat jaar na jaar telkens vruchtbaarheid, en herbergzaamheid, verliest. Ook zij denken nostalgisch terug aan hun vroegere thuisomgeving, maar herkennen die niet meer op de plek waar ze altijd hebben gewoond.
Solastalgie benoemt een nakend probleem dat onvermijdelijk verbonden is met klimaatopwarming. Steeds meer psychologisch onderzoek wijst uit dat solastalgie kan leiden tot veralgemeende angststoornissen, drugsmisbruik en depressie. Zo kan de klimaatcrisis ook een crisis van de mentale gezondheid worden. Actuele voorbeelden van solastalgie vinden we terug in de getuigenissen van de slachtoffers van de recente overstromingen in Wallonië. Voor deze mensen zal het waarschijnlijk nog lang duren vooraleer ze zich terug thuis kunnen voelen in hun omgeving. Zelfs indien hun huizen, wegen en de natuur terug zijn opgebouwd, zullen ze altijd moeten vrezen voor de volgende overstroming. Een ander goed actueel voorbeeld zijn de getroffen gezinnen in Zwijndrecht door hoge PFOS-vervuiling. Hun omgeving is ook niet meer herbergzaam aangezien het zo vervuild is dat het de gezondheid van bewoners bedreigt. De mentale gevolgen van deze verstoring in de relatie mens-landschap zijn enorm en de rekening ervan zullen we ongetwijfeld nog gepresenteerd krijgen. Tegen solastalgie bestaat er nog geen remedie. Er wordt met wisselend succes in psychologie gewerkt aan eco-therapieën, maar dat onderzoek staat nog niet ver genoeg om solastalgie te verhelpen.
Deze drie aandoeningen geven een goed overzicht van de mentale uitdagingen en gevaren gerelateerd aan de klimaatcrisis. Zoals gezegd beoogt dit artikel enkel een aanzet te geven tot verdere discussie. Het is belangrijk om aan te kaarten dat de klimaatcrisis ook een grote impact heeft op onze mentale gezondheid. Het negatieve beeld dat solastalgie en ecoparalysis scheppen mag ons echter niet afschrikken. In eerste instantie moeten we onze angst gebruiken om iets te ondernemen. Angst of ecoanxiety is niet te verwarren met paniek. Het is gewoon een menselijk overlevingsmechanisme dat ons vertelt dat we dringend moeten ingrijpen. Het is pas als we toegeven aan die angsten en er ons bij neerleggen, dat we vervallen in ecoparalysis. Dat ligt niet in de aard van de rasechte klimaatactivist. Ben je bang? Goed, dat is de eerste stap, nu doen we er iets aan. Zo leidt klimaatangst niet per se tot een angstklimaat.
https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-4419-9742-5_3
https://www.ifop.com/wp-content/uploads/2018/10/115209-Rapport-CN-SR-42.pdf
Zie bijvoorbeeld het standpunt van de Nederlandse partij “Forum voor Democratie” over klimaat. https://www.fvd.nl/klimaat