Pleidooi

Tegen individuele verhalen

Tegen individuele verhalen

Elias

De klimaatcrisis aanpakken veronderstelt altijd concrete acties. Grote en kleine acties: van deelnemen aan betogingen tegen een bepaald beleid van grote organisaties, tot ingrijpen in je dagelijks leven zoals het mijden van vlees en lange vliegreizen. Zulke acties vragen een beetje moed - ze zijn niet vanzelfsprekend. Want met zulke acties ga je vaak in tegen een bepaalde mainstream en daarbij vragen wij ons vaak af: waarom eigenlijk? Wij klimaatactivisten, groot en klein, zijn dus vaak op zoek naar dingen die ons motiveren om concrete klimaatacties te ondernemen. We zijn steeds op zoek naar krachtige verhalen die een antwoord bieden op de vraag waarom we klimaatactie ondernemen. In deze tekst pleit ik voor een bepaalde vorm van zulke verhalen: laat deze vooral bovenindividueel zijn!


  • Er is een verschil tussen individuele en bovenindividuele verhalen

  • Individuele verhalen zijn zelden een realistische of relevante beschrijving van de klimaatproblematiek

  • Het helpt klimaatactivisten om ons te laten motiveren door bovenindividuele verhalen

  • Gemotiveerd zijn voor bovenindividuele verhalen is niet evident, je moet er voor de mentale ruimte hebben

Wat is zo’n bovenindividueel verhaal? Ik zal het afzetten tegen een individueel verhaal, dat in deze tekst betekent: een verhaal over individuen. Een individueel verhaal gaat over jou, mij of iemand anders en legt vaak de focus op hoe uniek we allemaal zijn. ‘Ik ben zeer empathisch en gevoelig’ of ‘Ik kan me echt niet inbeelden hoe je met zo’n kleren kan rondlopen’. Het lijkt minder vaak te gaan over de manier waarop we allemaal op elkaar lijken. Een bovenindividueel verhaal daarentegen beschrijft geen personen, maar wel iets dat zelfstandig bestaat buiten de mensen die aan het praten of het denken zijn. ‘Er zijn heel weinig oerang-oetans - veel minder dan vroeger’, ‘dit weekend gaat het niet regenen’, ‘Belgen kopen jaarlijks ongeveer 500.000 fietsen’. Zo kunnen we nog zeer veel voorbeelden bedenken.


Ik licht het graag toe aan de hand van een concreet voorbeeld. Stel je volgende situatie voor: ik twijfel over mijn vleesconsumptie. Een individueel verhaal als motivatie voor het vermijden van vlees eten focust zich op het persoonlijk vegetariër zijn, bijvoorbeeld op de stukken vlees die ikzelf zou opeten en het verschil dat ik persoonlijk maak door geen vlees te eten. Voornamelijk de manier waarop ikzelf en concrete anderen rondom mij veranderen door geen vlees te eten is belangrijk in een individueel verhaal. Dat is anders dan een bovenindividueel verhaal. Zo’n verhaal gaat niet over mijn eigen leven en het verschil dat ik als individu maak door geen vlees te eten. Het kan gaan over een groep mensen en hun leefomgeving, of over de groep vegetariërs of mensen die zich dagelijks inzetten voor het milieu, of het kan een verslag zijn dat de toestand van onze leefomgeving wetenschappelijk beschrijft. Als ik me motiveer met zo’n verhaal, eet ik geen vlees om de klimaatbeweging te steunen of omdat ik geloof in een wetenschappelijke beschrijving van de toestand van ons klimaat. Mijn persoonlijke vleesconsumptie is dan minder belangrijk dan de gedeelde klimaatovertuigingen die concreet vorm krijgen in collectieve acties, waarvan mijn persoonlijke deelname een essentieel deeltje is. De manier waarop ikzelf verander door geen vlees te eten is van geen groot belang, maar het concreet en levend houden van bepaalde klimaatovertuigingen is dat dan wel. De basisoefening blijft echter steeds dezelfde: motiveer ik mij met een verhaal dat concrete individuen beschrijft of niet?

Waarom kies ik best voor bovenindividuele verhalen? In de context van de klimaatverandering zijn individuele verhalen zelden relevant voor de beschrijving van de problemen die we willen aanpakken, aangezien het klimaat ons allemaal aanbelangt. We wonen samen op deze planeet en het klimaat is geen persoon of individu. Het is eerder een heel complex samenspel van verschillende natuurlijke en sociale processen, waarop we enkel samen een invloed kunnen uitoefenen. Met klimaatactie pakken we dus helemaal geen individueel probleem aan, maar wel een collectief probleem – een bovenindividueel probleem.


‘Dit individueel stukje vlees gaat het verschil toch niet maken?! Laat mij nu gewoon dit stukje opeten en jij eet wat jij wil.’ Daar slaat deze vleeseter de nagel op de kop: dat stukje vlees maakt het (ecologische) verschil niet! Maar het is simpelweg totaal niet relevant voor een beschrijving van de situatie. Dit stukje vlees maakt geen verschil, maar dat maakt van vlees eten geen onschuldige zaak. Want er is iets belangrijks gebeurd: vlees eten is helemaal geen individuele situatie meer. Voor ons, mensen middenin deze klimaatcrisis, is de hoeveelheid vlees die we eten een collectief probleem want de aarde laat dat niet (meer) toe. Reacties zoals hierboven hebben we allemaal allicht al vaak gehoord. En dat is op zich niet raar. We leven een beetje in een tijd en op een plaats waar vooral individuele verhalen ons motiveren, denk ik. We vinden het immers normaal dat onze belangrijkste levenskeuzes gebaseerd zijn op wat ‘we zelf willen, want ons hart ons vertelt, waarbij we ons het best voelen of waarbij we ons buikgevoel volgen.’ Want dan zijn we het authentiekst? Ons echte zelf? Het eerlijkst? Er is natuurlijk niets mis met ons buikgevoel volgen, integendeel. Maar deze manier van beslissen is niet altijd de beste manier.

Beslissen aan de hand van een individueel verhaal werkt goed als je moet omgaan met individuele situaties of problemen. En gelukkig zijn er heel veel belangrijke situaties waarin we ons wel zonder enig probleem kunnen laten leiden door een individueel verhaal, zoals het zoeken naar een lief, een arbeids- of studiekeuze of de keuze van schoenen in de ochtend. Dan moet je je vooral laten leiden door je eigen, hoogstpersoonlijke en individuele verhaal!

Maar dus niet altijd, want individuele verhalen motiveren ons niet om in dialoog te gaan met elkaar over bovenindividuele problemen. Elkaars persoonlijke klimaatovertuigingen of -gevoelens uitleggen kan zeer boeiend zijn en kan ons ook goed helpen als we er een persoonlijk probleem mee hebben. Het helpt gewoon vaak niet om de klimaatproblematiek steeds uit te leggen als iets ‘wat ik vind’ of ‘waar ik voorstander van ben’ omdat daar de discussie vaak ophoudt, ‘want over smaken en voorkeuren discussieer je niet.’ Of minstens: dat doen we vaak niet! Het is een beetje zoals in de situatie waarin we uitleggen wat we lekker bier vinden. Als je daarbij focust op je individuele smaak – en dus een individueel verhaal vertelt waarin je jezelf beschrijft – dan zegt de ander al snel: ‘oké dat is jouw smaak en ik heb de mijne’. Met de vraag ‘wat vind je lekker bier?’ lok je sneller individuele verhalen uit dan met de vraag ‘wat is lekker bier?’. Met de eerste vraag wil je praten over elkaars voorkeuren. Met de tweede vraag gaan we al sneller in echt inhoudelijk debat dat niet gaat over onze eigen levens, maar wel over bier. Een debat waarin natuurlijk iedereen recht heeft op zijn eigen mening!

Zoals bij veel teksten, komt er hier ook nog een heel belangrijk deel aan het eind. Enkel als we het eigenlijk al bij al goed hebben, kunnen we ons bezig houden met bovenpersoonlijke problemen. Enkel als we het goed hebben moeten we af en toe onze eigen individualiteit eens loslaten. Kortom: denken aan bovenindividuele verhalen zoals het klimaat is een luxe. Maar dat maakt van het klimaat natuurlijk nog geen luxeprobleem! De aanpak van de klimaatproblematiek moet in de eerste plaats komen van mensen die er de ruimte voor hebben. En dus niet van mensen wiens dagelijks leven een moeilijke strijd is door bijvoorbeeld het gevolg zijn van financiële druk, van psychische problemen, van verslavingen, van buitengewoon veel arbeidsuren enzovoort.

Aandacht hebben voor de vorm van de verhalen die ons motiveren en daarbij vooral focussen op collectieve verhalen, kan heel verbindend werken. Natuurlijk laten we ons allemaal nu en dan eens motiveren door een collectief verhaal. Maar dat doet niets af aan het belang van een focus op zulke verhalen. Sterker nog: we moeten goed begrijpen hoe individuele verhalen ons verhinderen om gemotiveerd aan de slag te gaan. Ze zijn vaak niet echt verbindend en schieten tekort wanneer we over het klimaat in dialoog willen gaan. Samen staan we sterker!