Klimaatopwarming beïnvloedt zowat alle aspecten van onze samenleving en zal ons ‘samen leven’ meer en meer gaan bepalen. Op dit moment buigt de Belgische rechter zich over één van de meest opmerkelijke rechtszaken van de laatste jaren, namelijk de Belgische Klimaatzaak. Het is voor de eerste keer in België dat deze problematiek voor de rechtbank is gekomen. Deze première kan mogelijks belangrijke gevolgen hebben voor het politieke beleid rond klimaatopwarming en voor onze samenleving. Via deze rechtszaak zal klimaatopwarming ook het Belgische recht kunnen beïnvloeden. Maar om dit te begrijpen moeten we even terugspoelen naar 2014…

Wie zijn de partijen die voor de rechter verschijnen?

In 2014 werd de vzw Klimaatzaak opgericht door elf Belgen, waaronder de bekende Vlamingen Stijn Meuris, Francesca Vanthielen en Tom Lenaerts. Samen met meer dan 65.000 andere burgers hebben zij een rechtszaak aangespannen tegen niet tegen één, maar tegen vier overheden: de federale overheid, het Vlaams Gewest, het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest en het Waalse Gewest. Die overheden hebben volgens vzw Klimaatzaak hun klimaatbeloften niet nageleefd en moeten daarvoor aansprakelijk worden gesteld. [1]

Er is een heel opvallende tussenkomende partij in deze zaak, een partij die ook bedreigd wordt door de klimaatopwarming: ‘De hardbladige els en alle 81 andere bomen’. Het is maar weinig waarschijnlijk dat de rechter deze tussenkomst zal toelaten. De bomen als tussenkomende partij aanvaarden, zou betekenen dat bomen kunnen optreden in het recht en net zoals mensen (en organisaties) contracten kunnen opstellen of naar de rechtbank kunnen stappen. Deze discussie wordt verder ter zijde gelaten, anders zien we de bomen door het bos niet meer aan het einde van dit artikel. [2]

Wat wordt er aan de rechter gevraagd?

In 2015 heeft België de befaamde Overeenkomst van Parijs ondertekend. In dit internationale verdrag wordt erkend dat de temperatuurstijging op aarde niet meer dan 1,5°C mag bedragen. Mocht de aarde meer dan 2°C warmer worden, zou dit catastrofale gevolgen met zich meebrengen volgens de wetenschappelijke rapporten van de Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). Om dit scenario te voorkomen, moeten alle lidstaten hun steentje bijdragen door de uitstoot van broeikasgassen te verminderen.[3] De landen mogen onder de Overeenkomst van Parijs zelf hun reductiedoelstellingen vaststellen die zij nodig achten om de opwarming te beperken tot 1,5°C. Maar het beleid dat België momenteel voert, is volgens vzw Klimaatzaak (en volgens de wetenschappelijke IPCC rapporten) ruim onvoldoende om de temperatuurstijging tot 1,5°C te beperken. Daarom vraagt de vzw om de overheden te verplichten om de nodige maatregelen te nemen zodat de uitstoot van broeikasgassen tegen 2025 minstens 42% verminderd zal zijn (ten opzichte van 1990), tegen 2030 minstens 55% verminderd zal zijn en dat tegen 2050 ons land klimaatneutraal zal zijn. [4]

Mocht de Overeenkomst van Parijs ‘bindende’ doelstellingen opleggen aan de lidstaten, dan zou dit artikel heel wat korter zijn. Als een document bindend is, kan de rechter immers personen of overheden bevelen om hun verplichtingen na te leven. De rechter zou dan simpelweg kunnen vaststellen dat de Belgische overheden niet voldoende maatregelen nemen tegen de opwarming van de aarde, waardoor België de doelstellingen uit de Overeenkomst van Parijs niet haalt. Maar zo simpel is het spijtig genoeg niet. Onder de Overeenkomst van Parijs doen staten de belofte om bepaalde reductiedoelstellingen te halen, maar die belofte is niet bindend.

Eerste rechtsregel: aansprakelijkheid van de overheden

Vzw Klimaatzaak heeft voor de rechter beargumenteerd dat de overheden door het tekort aan maatregelen tegen de opwarming van de aarde twee rechtsregels schenden. Ten eerste schenden de overheden hun verplichting om zorgvuldig te werk te gaan, waarvoor ze aansprakelijk gesteld kunnen worden. Aansprakelijkheid in het Belgische recht bevat drie componenten. Er is een fout begaan. Door die fout heeft iemand anders schade geleden. Wanneer er een (oorzakelijk) verband vastgesteld kan worden tussen de fout en de schade, is hij of zij die de fout heeft begaan daarvoor aansprakelijk. [5]

In het kader van de Klimaatzaak heeft België door het ondertekenen van de Overeenkomst van Parijs duidelijk aangegeven dat zij op de hoogte is van de gevaarlijke gevolgen van klimaatopwarming. Toch hebben de overheden nagelaten om genoeg preventieve maatregelen te nemen. Ze hebben niet gehandeld als zorgvuldige wetgevers en begaan daardoor een fout. [6] Door die fout lijden de Belgische burgers schade aan de gevolgen van klimaatopwarming, zoals schade aan hun eigendom door overstromingen of zelfs overlijden door hittegolven. [7] Het oorzakelijk verband tussen de fout en de schade aantonen, is echter geen simpele taak. Het is niet zo dat alleen de Belgische overheden verantwoordelijk zijn voor de klimaatopwarming, het is een wereldwijd probleem waartoe alle landen bijdragen. Dit neemt natuurlijk niet weg dat ieder land gedeeltelijk verantwoordelijkheid draagt voor de klimaatopwarming en dat ieder land dat te weinig maatregelen neemt een fout begaat. [8]

Tweede rechtsregel: mensenrechten

De overheden schenden ook onze mensenrechten door hun tekortkomend klimaatbeleid. Mocht er een recht op een gezond leefmilieu bestaan, dan zou dit wederom een veel korter artikel zijn. Door het gebrek aan dit recht in de mensenrechtencatalogus, baseert vzw Klimaatzaak zich op het recht op leven en het recht op respect voor het privé- en gezinsleven, die beschermd worden in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). [9] Klimaatopwarming brengt gevolgen met zich mee die niet alleen ziektes veroorzaken, maar ook overlijdens. Deze gevolgen zullen de kwaliteit van ieders privéleven verminderen, ons hele leven wegspoelen door de stijging van de zeespiegel of het leven ondraaglijk maken door hittegolven en droogte. [10]

De rechter kan gelukkig wel het handelen van de overheid toetsen aan de rechten uit het EVRM, omdat dit verdrag wel bindend is voor de lidstaten. De rechtbank kan overheden verplichten om maatregelen te nemen die een einde maken aan een situatie waarin een recht wordt geschonden of duidelijk dreigt geschonden te worden. Het blijft voor de rechter wel moeilijk om te beoordelen of er een schending is van mensenrechten in een Klimaatzaak, aangezien er onder het EVRM nog nooit een echte Klimaatzaak beslist is geweest. Dit zal afhangen van de manier waarop de rechter het recht op leven en het recht op respect voor het privé- en gezinsleven zal interpreteren.

Mogen rechters zich activistisch opstellen in een Klimaatzaak?

Een groot probleem dat rijst in de Klimaatzaak, is dat het klimaatbeleid als een politiek vraagstuk beschouwd zou worden. Het ligt vast dat door de scheiding der machten de rechter nooit mag opleggen aan het parlement of de regering welk beleid ze moet voeren. De overheden argumenteren in de Klimaatzaak dat de scheiding der machten geschonden zou worden mocht de rechter zich hierover uitspreken. Deze stelling is nogal kort door de bocht. Er zijn inderdaad drie machten in België die zich niet mogen mengen in het beleid van een andere macht. Maar deze machten moeten elkaar ook in evenwicht houden, zodat de burgers beschermd worden tegen machtsmisbruik. Het zou vrij absurd zijn mocht de rechter niet kunnen nagaan of de overheden rechten van burgers schenden door hun klimaatbeleid. Daarnaast vraagt vzw Klimaatzaak ook niet aan de rechter om aan de overheden specifieke maatregelen op te leggen. Ze vragen enkel dat de overheden de doelstellingen behalen. Hoe ze dat doen, kunnen zij zelf invullen. [11]

Enkel een wereldvreemde rechter zou vaststellen dat de Klimaatzaak een politiek vraagstuk is. Het is niet omdat een situatie maatschappelijk relevant en politiek beladen is, dat de rechter niet mag nagaan of er fouten zijn gemaakt. Kijk maar naar de rechtszaak omtrent de coronamaatregelen of naar het debat rond de eindtermen in het katholiek onderwijs. Dit zijn beide zeer politiek getinte zaken waarover de rechter uitspraak mag doen. De enige vraag die namelijk geldt voor de rechtbank is of iemand een fout heeft gemaakt en daardoor een rechtsregel heeft geschonden. Een rechter als ‘activistisch’ bestempelen zou ingaan tegen de rol die de rechter heeft in de scheiding der machten, omdat de rechter dan politiek zou handelen. Dat neemt natuurlijk niet weg dat de rechter een belangrijke rol kan spelen bij nieuwe maatschappelijke problemen, zoals klimaatopwarming. Het is de taak van de rechter om actief en kritisch na te gaan hoe het bestaande recht moet worden geïnterpreteerd bij nieuwe problemen die rijzen in een veranderende wereld. [12]

Waar kan de Belgische rechter inspiratie halen?

Net zoals klimaatopwarming, zijn klimaatzaken ook een wereldwijd fenomeen. Van Pakistan tot de Verenigde Staten werden de laatste jaren klimaatzaken aangespannen, niet allemaal even succesvol. De meest invloedrijke klimaatzaak, waarvan vzw Klimaatzaak heeft ‘afgekeken’, is de Nederlandse Urgenda zaak (een samentrekking van ‘urgent’ en ‘agenda’). In deze zaak werden zeer gelijkaardige argumenten naar voor gebracht als in de Belgische Klimaatzaak. In de Urgenda zaak werd door de rechters in 2018 beslist dat de overheid een zorgverplichting heeft ten opzichte van haar burgers en hun mensenrechten. Om die zorgverplichting na te leven werd de Nederlandse overheid ertoe verplicht bepaalde reductiedoelstellingen te halen. [13] Ook in Frankrijk en Ierland werden er al klimaatzaken tot een positief politiek einde gebracht.

Wat zal de rechter beslissen?

Het is bijna schandalig hoe lang een belangrijke en dringende zaak als deze heeft aangesleept, en dit door een akkefietje over de taal waarin de Klimaatzaak gevoerd moest worden. Maar misschien draait dit nog niet zo slecht uit voor de uitkomst van de Klimaatzaak. In 2014 bevonden we ons in een hele andere wereld dan vandaag. Klimaatopwarming stond in 2014 nog helemaal niet zo hoog op de agenda. De Overeenkomst van Parijs was nog niet ondertekend door België en er waren nog geen klimaatzaken in het buitenland beslist die overheden aansprakelijk stelden voor klimaatopwarming. In de wereld waar we in 2014 in leefden, was het met veel waarschijnlijkheid niet gelukt om de overheden te veroordelen. In 2021 liggen de kaarten anders…

Het recht evolueert mee met de tijd. In tijden dat klimaatopwarming één van de belangrijkste maatschappelijke uitdagingen vormt, is het logisch dat recht een interpretatie krijgt die oplossingen hieraan kan bieden. Zo kan de rechter beslissen dat de aansprakelijkheid van de overheden kan worden ingevuld door de beloftes die België gedaan heeft onder de Overeenkomst van Parijs. De rechter zou ook kunnen oordelen dat klimaatopwarming wel degelijk onze mensenrechten schendt, of de rechter zou inspiratie kunnen halen uit de Nederlandse rechtszaak. Maar het zal nog even wachten zijn tot juli 2021 voor we zullen weten wat de rechter heeft beslist.

Bibliografie

[1] X, “Samen eisen we een ambitieus klimaatbeleid”, https://www.Klimaatzaak.eu/nl (consultatie 1 april 2021); V. MERCKX, “Klimaatzaak tegen Belgische overheden gaat van start: waarover gaat het, wie zijn de eisers, en maken ze kans?”, VRTNWS, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/03/15/bij-de-start-van-de-belgische-Klimaatzaak-waarover-gaat-het-wi/ (consultatie 31 maart 2021).

[2] Syntheseconclusie voor VZW Klimaatzaak, Rb. Brussel (Fr.), A.R. nr. 15/4585/A, 216, https://affaireclimat.cdn.prismic.io/affaireclimat/82c94786-08b2-4c96-9277-dca158ac67be_20190628%2Bkz%2Bconclusions%2Bprincipales%2Bfinales%2B-%2Bpdf.pdf (consultatie 2 april 2021).

[3] Art. 2 Overeenkomst van Parijs van 12 december 2015, Publicatieblad van de Europese Unie, 19 oktober 2016, L 282/5.

[4] Syntheseconclusie voor VZW Klimaatzaak, Rb. Brussel (Fr.), A.R. nr. 15/4585/A, 341, https://affaireclimat.cdn.prismic.io/affaireclimat/82c94786-08b2-4c96-9277-dca158ac67be_20190628%2Bkz%2Bconclusions%2Bprincipales%2Bfinales%2B-%2Bpdf.pdf (consultatie 2 april 2021).

[5] Art. 1382 en 1383 Burgerlijk Wetboek.

[6] Syntheseconclusie voor VZW Klimaatzaak, Rb. Brussel (Fr.), A.R. nr. 15/4585/A, 234-241, https://affaireclimat.cdn.prismic.io/affaireclimat/82c94786-08b2-4c96-9277-dca158ac67be_20190628%2Bkz%2Bconclusions%2Bprincipales%2Bfinales%2B-%2Bpdf.pdf (consultatie 2 april 2021).

[7] Syntheseconclusie voor VZW Klimaatzaak, Rb. Brussel (Fr.), A.R. nr. 15/4585/A, 244-250, https://affaireclimat.cdn.prismic.io/affaireclimat/82c94786-08b2-4c96-9277-dca158ac67be_20190628%2Bkz%2Bconclusions%2Bprincipales%2Bfinales%2B-%2Bpdf.pdf (consultatie 2 april 2021).

[8] Syntheseconclusie voor VZW Klimaatzaak, Rb. Brussel (Fr.), A.R. nr. 15/4585/A, 251-252, https://affaireclimat.cdn.prismic.io/affaireclimat/82c94786-08b2-4c96-9277-dca158ac67be_20190628%2Bkz%2Bconclusions%2Bprincipales%2Bfinales%2B-%2Bpdf.pdf (consultatie 2 april 2021).

[9] Art. 2 en 8 EVRM; Syntheseconclusie voor VZW Klimaatzaak, Rb. Brussel (Fr.), A.R. nr. 15/4585/A, 260-261, https://affaireclimat.cdn.prismic.io/affaireclimat/82c94786-08b2-4c96-9277-dca158ac67be_20190628%2Bkz%2Bconclusions%2Bprincipales%2Bfinales%2B-%2Bpdf.pdf (consultatie 2 april 2021).

[10] Syntheseconclusie voor VZW Klimaatzaak, Rb. Brussel (Fr.), A.R. nr. 15/4585/A, 285, https://affaireclimat.cdn.prismic.io/affaireclimat/82c94786-08b2-4c96-9277-dca158ac67be_20190628%2Bkz%2Bconclusions%2Bprincipales%2Bfinales%2B-%2Bpdf.pdf (consultatie 2 april 2021).

[11] M. JONGBLOET, “Klimaatzaken: van burgerlijk naar rechterlijk activisme?”, Leuven Blog for Public Law, 23 november 2020; T. VAN BERLAER, “Dwingt Klimaatzaak rechters tot politiek? Vlaams Belang mag ook een proces starten tegen het migratiebeleid”, Knack, 22 maart 2021.

[12] K. MAENHOUT, “Katholiek onderwijs legt bom onder nieuwe eindtermen”, De Standaard, 11 februari 2021; H. SCHOUKENS, “De rechter doet niet aan politiek in de Klimaatzaak”, Knack, 19 maart 2021; C. VANSCHOUBROEK, “Minister Verlinden gaat in beroep tegen het vonnis over coronamaatregelen”, De Standaard, 31 maart 2021.

[13] X, “Klimaatzaak tegen de staat”, https://www.urgenda.nl/themas/klimaat-en-energie/Klimaatzaak/ (consultatie 2 april 2021).